Fülüvyal Topoğrafya:Akarsuların aşınma-taşınma ve birikme gibi faaliyetlerinin etkili olduğu saha topoğrafyadır.
Akarsu Aşının ve Birikim şekilleri:
Akarsu konusunun daha iyi anlaşılması için bazı kavramların bilinmesi gerek bunlar.
1.Akarsu Kaynağı:Akarsuyun doğduğu yerdir.
2.Akarsu Ağzı:Akarsuyun denize ve göle döküldüğü yer.
3.Akarsu Yatağı:Kaynakla ağız arasından uzanan akarsuyun içinden aktığı çukurluktur.
4.Akarsu Vadisi:Akarsuların içinden aktıkları yatağı aşındırmalarıyla ortaya çıkan çukurluktur.
5.Akarsu havzası:Akarsuyun bütün kollarıyla birlikte sularını topladğı ve faaliyet gösterdiği alanlardır.
6.Su bölümü çizgisi:İki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınırdır.
7.Akarsu ağı:Akarsu havzası içindeki kollarıyla birlikte bir ağ oluşturur.Buna akarsu ağı denir.
Radyal-Halkalı-Doutritit ve kafesli çeşitleri vardır.
8.Akarsu debisi:Akarsu yatağının herhangi bir kesintiden geçen su miktarının metre küp saniye cinsinden değeridir.Akarsuların debisi mevsimlik değişkenlik gösterir.Ancak kaynak akarsuların debisinde değişiklik olmaz mesela antalya manavgat şelalesi.
9.Akarsu rejimi:Akarsuyun yıl içerisindeki debi değişikliğidir.Düzenli rejim ve Düzensiz rejim olarak ikiye ayrılır.
ak
Düzenli rejim:Yıl içinde akarsuyun taşıdığı su miktarındaki değişim az ise düzenlidir.
Düzensiz rejim:Yıl içinde akarsuyun taşıdığı su miktarındaki değişim fazla ise rejim düzensizdir.
10.Akarsu hızı:Akarsuyun birim zamanda aldığı yoldur.
11.Hız çizgisi:Akarsu hızının en fazla olduğu noktaları birleştiren çizgidir.
12.Sürekli akarsu:Yatağında her zaman su bulunduran akarsudur.
13.Geçici akarsu:Yatağında her zaman su bulundurmayan bazen kuruyan akarsudur.
14.Taban seviyesi:Akarsular aşındırmalarını yana derine ve geriye doğru yaparlar.Akarsu yatağını deniz seviyesinin daha altına kadar aşındıramaz.Bu seviyeye taban seviyesi denir.
15.Yamaç gerilemesi:Özellikle nemli iklim bölgelerinde yamaçlar hem alttan hemde sel sularıyla üstten aşınırlar.Bunun sonucunda yamaç gerilemesi meydana gelir.
AKARSULARDA AŞINDIRMA
1.Kimyasal aşındırma:Akarsuların geçtikleri yeri eritmesiyle yaptığı aşındırmadır.
2.Fiziksel aşındırma:Akarsular eğime bağlı olarak kazandıkları güçle yatağındaki kayaları parçalayarak aşındırır.Akarsuların aşındırması 3 şekilde gerçekleşir.Bunlar:
a.Derine aşındırma:Akarsuların yatağını düşey doğrultuda aşındırarak deniz seviyesine indirmeye çalışmasıdır.
b.Yana aşındırma:Akarsuların içlerindeki metaryellerle birlikte eğimin azaldığı yerde salınımlar yaparak yanlara çarpması sonucu meydana gelir.
c.Geriye aşındırma:Akarsuda su miktarı en çok ağız kısmında olur.Çünkü bu kısımda akarsu bütün kollarında aldığı suyu taşır.Bu kesimdeki su fazlalığı nedeniyle akarsular yataklarını denize döküldükleri yerden başlayarak geriye doğru aşındırmaya başlarlar.Böylece aşınan nokta kaynağa doğru kayar ve zamanla akarsu üzerindeki şelaleler ortadan kalkar.Buna geriye aşındırma denir.
AKARSU AŞINIM ŞEKİLLERİ
1.Vadiler
a.Boğaz Vadi:Yüksek yerlerde derine aşındırma sonucu oluşmuş vadilerdir.Yamaçlar dik vadi dardır.Dağları enine yaran ırmak vadileri Türkiye'de kuzey ve güney yönlü ulaşımda kolaylık sağlar.Bunlara yamaç vadileride denir.Mesela marmara Gevye boğazı...
b.Kanyon Vadi:Yamaçlardaki farklı aşınma sonucu basamaklı bir biçimde oluşan vadi şeklidir.Yamaçlar oldukça dik ve derindir.Genelde kolay aşınabilen kalın kalker tabakaları içinde oluşurlar.Türkiyede pek yaygın değildir.Örnek olarak Akdeniz bölgesindeki Göksu Vadisi kanyon vadidir.Bu vadi tiplerinde yatay yapı vardır.
c.Çentik Vadi:Akarsu yatağında aşındırma derine doğru sürüyorsa ''V'' şekilli vadiler oluşur.Bu tür vadilere çentik vadi denir.Ülkemizdeki en yaygın vadi tipidir.Çentik Vadi arazinin genç olduğunu gösterir.
d.Tabanlı Vadi:Akarsu aşındırmasının ileri safhalarında oluşan vadi şeklidir.Vadi tabanı ova özelliği kazanır.Vadi yamaçları iyice yatıklaşır ve belirginliğini kaybeder.Batı anadoluda bu tür vadiler yaygındır.
Asimetrik vadi ise:Akarsuyun yatağının dirençli olan kısmının daha fazla dirençsiz kısmının daha az aşındırılmasıyla oluşan vadilere asimetrik vadi denir.
Antesedant Boğaz gelişimi:Yükselmeye uğramış bir vadi yöresinde daha önce orada var olan akarsu
bu yükselmeye adım uydurmuştur.Yatak böylece derinleştirilerek boğaz şeklinde vadi oluşmuştur.Vadinin o kesiminde bir dağ yükselirken derin bir vadi ortaya çıkmıştır.Buna Antesedant boğaz gelişimi denir.Yatay yapı vardır.
Epijenik(Sürempoze)Boğaz gelişimi:Kıvrımlı ve yatay tabakalarda gelişen akarsu ağı olduğu gibi temele gömüldüğünden temelin yapı ve eğim özelliklerine ters düşen durumlar meydana gelebilir.Örneğin akarsular alçak sahaları takip ederek akacakları yerde önlerine çıkan tepe ve eşik gibi yüksek kesimleri boğaz vadilerle yarıp geçmişlerdir.İşte bu tür vadilere Epijenik vadi denir.
2.Menderesler
Akarsular eğimlerinin azaldığı yerlerde kıvrılarak akarlar.Hem aşındırma hem biriktirme sonucunda bu kıvrımlar daha da genişleyerek menderesleri oluşturur.Aşınım şekli olmakla birlikte oluşumunda akarsu biriktirmeside etkili olmuştur.Mendereslerde yana doğru aşındırma olduğu için sık sık yatak değiştirirler.
3.Kırgıbayır
Şiddetli yağmurların oluşturduğu selinti suları bitki örtüsünün bulunmadığı ve kolay aşınabilen arazileri aşındırır.Bunun sonucu arazi yüzeyi girintili ve çıkıntılı görüntü alır.Bu araziye kırgıbayır denir.Ülkemizde en çok İç anadolu ve Güneydoğu anadoluda görülür.
4.Şelaleler:Akarsu tabakalarında bazı tabakalar aşınmaya karşı farklı direnç gösterir.Bunun sonucundada basamaklar oluşur.İşte akarsuların bu basamaklardan akan kısımlarına şelale denir.Mesela manavgat şelalesi...
5.Dev kazanı:Çağlayan ve çavlanlarda suların yüksekten düştüğü kısım aşınırsa derin oyuklar oluşur.
Bu oyuklara dev kazanı denir.
6.Peri bacaları:Volkanik arazilerde selinti sularının aşınmaya karşı farklı dirençteki tabakaları aşındırması sonucunda oluşan şekillerdir.Türkiyede ürgüp nevşehir göremede yaygın olarak görülür.
7.Peneplen:Akarsuların ve akarsularla birlikte diğer dış kuvvetlerin yeryüzünü aşındırması sonucunda deniz seviyesinde hafif dalgalı düzlükler oluşur.Buna peneplen denir.
AKARSULARDA BİRİKTİRME
Akarsuların biriktirme yapabilmesi için:
a.Eğimin azalması
b.Suyun azalması
c.Akarsu akış hızının azalması
d.Akarsu yükünün artması
Gerekir.
Akarsu Birikim Şekilleri:
1.Birikinti konileri ve yelpazeleri:Dağın yamacından aşağı düzlüğe inen akarsu taşıdıkları malzemeleri eğimin azaldığı yerlerde biriktirirler.Bu birikintilere birikinti konileri denir.Akarsuyun yaşıdığı maddeler ince ise geniş bi alana yelpaze gibi yayılırlar bunada birikinti yelpazesi denir.
2.Dağ eteği ovaları:Dağa eteğinde eğimin azaldığı yerlerde meydana gelen birikinti konileri ve yelpazelerinin zamanla yanlara doğru büyüyerek birleşmeleri sonucu oluşan ovalardır.Bursa ovası bir dağ eteği ovasıdır.
3.Dağ içi ovaları:Dağ içlerinde eğimin azaldığı yerlerde akarsuyun taşıdığı malzemeleri biriktirmesi sonucu oluşur.
4.Taban seviyesi ovası:Akarsuların denize yakın yerlerde taşıma gücü azalır.Böyle yerlerde akarsular malzemeleri biriktirirler ve ova yüzeyini alüvyal dolgu haline getirirler.Böyle oluşan düzlüklere taban seviyesi ovası denir.
5.Delta ovaları:Akarsuların taşıdıkları malzemeleri deniz içerisinde biriktirmesi sonucu üçgene benzeyen düzlükler meydana gelir.Bunlara delta ovası denir.Ülkemizde birçok delta ovası vardır.Mesela Çukurova-bafra ve çarşamba ovaları birer deltadır.
Bir kıyıda delta oluşabilmesi için :
a.Kıyıda gel-git ve akıntıların etkili olmaması.
b.Kıta sahanlığının geniş olması.
c.Akarsuyun bol alüvyon taşıması gerekir.
6.Taraçalar(Sekiler):Alüvyal tabanlı vadi üzerindeki akarsuların yeniden canlanarak yatağını kazması sonucunda oluşan yüksekte kalmış eski vadi tabanlarıdır.
7.Irmak adası:Akarsu eğiminin azaldığı ve genişlediği yerlerde taşınan alüvyonlar ve kumlar küçük adacıklar şeklinde biriktirilir.Bunlara ırmak adacıkları denir.
Fülüvyal sınırları belirleyen buzul dönemdir.
Havzaları birbirinden ayıran su bölümü çizgisidir.
Bu konudan şu öğrenme çıktılarını buladum:
1.Fülüvyal sınırları belirleyen nedir?
2.Akarsu şebeke yapıları nelerdir?
3.Vadi çeşitlerini belirtiniz?
4.Vadilerin fonksiyonları nelerdir?
5.Akarsu birikim şekilleri nelerdir?
6.Delta nasıl oluşur?
7.Menderes nasıl oluşur?
8.Asimetrik vadiyi açıklayınız?
9.Antesedant Boğaz gelişimini açıklayınız?
10.Epijenik Boğaz gelişimini açıklayınız?
KARSTİK ŞEKİLLER
Yağışlar ve yeraltı suları kalker-jips-kayatuzu-dolomit gibi eriyebilen kırık ve çatlakların çok olduğu taşların bulunduğu yerlerde kimyasal aşınıma neden olur.Kimyasal aşınım sonunda oluşan şekillere karstik şekiller denir.
Karstik aşınım şekilleri şunlardır:
1.Lapya:Kalkerli yamaçlarda yağmur ve kar sularının yüzeyi eriterek açtıkları küçük oluklardır.
2.Dolin:Kalker platolar üzerinde görülen oval şekilli erime çukurluklarıdır.Genellikle derinlikleri az genişlikleri fazladır.
3.Uvala:Genişleyip derinleşen dolinlerin birleşmesiyle oluşan dolinlerden daha büyük çukurluklardır.
4.Obruk:Baca veya kuyu şeklinde keskin köşeli derin çukurluklara obruk denir.Konyadaki kızören obruğu örnektir.
5.Polye:Karstik yörelerdeki genişliği birkaç kilometre olan uzunluğu 20-30 km 'yi bulan hatta geçebilen ova görünümlü büyük karstik çukurlara polye denir.
6.Mağara:Kalkerli arazilerde çatlaklar boyunca yeraltına sızan suların oluşturduğu büyük boşluklara mağara denir.Damlataş-narlı kuyu mağaraları örnektir.
7.Düden:Kalkerli arazide erime ile oluşan daire biçimli kapalı çukurlara düden denir.Düdenler yeraltı sularını birbirine bağlayan kanallardır.
8.Kör vadi:Karstik yörelerdeki akarsular bir düdende kaybolarak akışını yeraltında sürdürür.Buna kör vadi denir.
KIYI TİPLERİ ÖZELLİKLERİ VE OLUŞUM SÜREÇLERİ
Dünyada bir birinden farklı kıyı tipleri oluşmuştur.Bu farklılıkların oluşmasında:
-Dalga ve Akıntılar
-Dağların kıyıya uzanış doğrultusu
-Kıyılardaki kta sahanlığı
-Gelgit genliği
-Matematik konum
-İklim farklılıkları
-Kıyıların jeomorfolojik özellikleri
-Akarsuların denize dökülmesi gibi durumlarda kıyılarda şekil olarak değişmektedir.
1.Enine Kıyı Tipi
Dağların denize dik uzandığı kıyılarda görülen kıyı şeklidir.Dağlar arasında kalan çöküntü alanlarının deniz suyu altında kalmasıyla kıyı çok girintili-çıkıntılı bir görünüm oluşturur.Bu tür kıyılarda:
-Kıyı çok girintili ve çıkıntılıdır.
-Koy-körfez ve liman sayısı fazladır.
-Şelf alanı geniştir.
-Delta oluşumu daha kolaydır.
-İklim özellikleri iç kesimlere daha kolay ve hızlı ulaşır.
-Limanların iç kesimlere olan bağlantısı daha kolaydır.
-Yaz ve plaj turizmine uygun yerlerdir.
Enine kıyılar ülkemizde Ege bölgesinde görülmektedir.
2.Boyuna kıyı tipi
Dağların kıyı çizgisine paralel uzandığı kıyı şeklidir.Bu tür kıyılarda:
-Kıyı sade bir görünüme sahiptir.
-Girinti ve çıkıntı az olduğu için koy-körfez ve liman sayısı azdır.
-Şelf alanı dardır.Deniz birden derinleşir.
-Delta oluşumu zordur.
-Denizin ılıman etkisi iç kesimlere sokulamaz.Uzanış doğrultusundan dolayı.
-Limanların iç kesimlere bağlantısı zordur.Liman sayısı azdır.
-Dik falezli kıyılar çoktur.
-Plaj turizmine uygun sahil sınırlıdır.
Boyuna kıyı tipi ülkemizde Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında görülür.
3.Ria kıyı tipi
Kıyıya dik olarak uzanan akarsu vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşan kıyı şeklidir.Ülkemizde İstanbul ve Çanakkale boğazı ria kıyı tipine örnektir.
4.Dalmaçya kıyı tipi
Denize paralel uzanan dağlar arasındaki vadilere deniz suyunun dolmasıyla oluşan kıyı şeklidir.Ülkemizde Antalya-kaş finike kıyılarında görülmekte.
5.Limanlı kıyılar
Geniş tabanlı vadilerin deniz suları altında kalmasıyla ya da koy ve körfezlerin kıyı oklarıyla resmen kapatılması sonucu oluşan kıyı şeklidir.Ülkemizde Büyük çekmece ve Küçük çekmece kıyıları limanlı kıyılara örnektir.
6.Haliçli kıyılar
Gelgit olayının etkili olduğu yerlerde akarsuların ağızlarının genişlemesi ile oluşan kıyılardır.Ülkemizde gelgit olayı yaşanmadığı için haliç yoktur.
7.Fiyort kıyı tipi
Buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla fiyortlu kıyılar meydana gelir.Ülkemiz kıyılarında buzullar etkili olmadığından bu kıyı şekli görülmez.
8.Skyer kıyı tipi
Buzulların etkisi ile oluşan hörgüçkaya ve morenlerin sular altında kalması ile meydana gelen kıyılara denir.Ülkemiz kıyılarında buzullar etkili olmadığı için görülmez.
9.Watt kıyı tipi
Gelgit olayının belirgin olduğu alçak kıyılarda sular çekildiğinde deniz dipleri yüzeye çıkar.Bu kıyı şekline watt kıyı şekli denir.Ülkemizde gelgit genliği düşük olduğu için görülmez.
Bu konudan şu öğrenme çıktılarını buldum:
1.Başlıca kıyı şekilleri nelerdir?
2.Ülkemizde görülen kıyı şekilleri nelerdir?
3.Ülkemizde görülmeyen kıyı şekilleri ve bu şekillerin ülkemizde olmama nedenleri nelerdir?
4.Enine kıyı tipinin özellikleri nelerdir?
5.Boyuna kıyı tipinin özellikleri nelerdir?
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder